భారతీయ నేర న్యాయ వ్యవస్థలో ప్రథమ సమాచార నివేదిక (FIR) అనేది నేర దర్యాప్తుకు పునాది. ఇది నేరాల నివేదనకు, దర్యాప్తు ప్రారంభానికి తొలి మెట్టు. క్రిమినల్ ప్రొసీజర్ కోడ్ (CrPC) లోని సెక్షన్ 154 ప్రకారం, నేరం గురించి సమాచారం అందిన వెంటనే FIR నమోదు చేయడం తప్పనిసరి.

అయితే, సంప్రదాయ పద్ధతుల్లో ఫిర్యాదులు నమోదు చేయడంలో అనేక సవాళ్లు ఎదురయ్యేవి. చారిత్రకంగా, FIRలు నేరం జరిగిన ప్రాంత పరిధిలోని పోలీస్ స్టేషన్‌లోనే నమోదు చేయాలి. ఈ అధికార పరిధి పరిమితులు బాధితులకు తీవ్రమైన ఇబ్బందులను సృష్టించాయి.

ఈ వ్యవస్థాగత లోపాన్ని సరిదిద్దడానికి, ఫిర్యాదు నమోదుకు భౌగోళిక పరిమితులను తొలగించడం అత్యవసరం అయ్యింది. దీని ఫలితంగా జీరో ఎఫ్‌ఐఆర్ అనే భావన పుట్టింది. ఈ సంప్రదాయ సవాళ్లను అధిగమించడానికి, భారత న్యాయ వ్యవస్థ ఆధునీకరణకు ‘ఈ-జీరో ఎఫ్‌ఐఆర్’ ఒక విప్లవాత్మక అడుగు.

నేరం ఎక్కడ జరిగినా, ఏ పోలీస్ స్టేషన్‌లోనైనా ఫిర్యాదు చేయగల జీరో ఎఫ్‌ఐఆర్, బాధితులకు తక్షణ న్యాయం అందిస్తుంది. దీనికి BNSS చట్టబద్ధత కల్పించింది. ఇక ఈ-ఎఫ్‌ఐఆర్ డిజిటల్ వెర్షన్, పోలీస్ స్టేషన్ వెళ్లకుండానే ఆన్‌లైన్‌లో ఫిర్యాదు చేసే సౌలభ్యం కల్పిస్తుంది. ఇది సమయం ఆదా చేసి, దర్యాప్తును వేగవంతం చేస్తుంది. ఈ రెండూ న్యాయ వ్యవస్థను ఆధునీకరించి, పౌరులకు న్యాయాన్ని చేరువ చేస్తాయి.

ఈ-జీరో ఎఫ్‌ఐఆర్: డిజిటల్ విప్లవం

ఈ-జీరో ఎఫ్‌ఐఆర్ అనేది ఆన్‌లైన్ ఫిర్యాదు నమోదు (ఈ-ఎఫ్‌ఐఆర్), అధికార పరిధి లేని ఫిర్యాదు నమోదు (జీరో ఎఫ్‌ఐఆర్) యొక్క ఏకీకరణ. ఇది సాంకేతికత, న్యాయ సంస్కరణల కలయిక. కేంద్ర హోం మంత్రిత్వ శాఖ (MHA) లోని ఇండియన్ సైబర్ క్రైమ్ కోఆర్డినేషన్ సెంటర్ (I4C) ఈ-జీరో ఎఫ్‌ఐఆర్ చొరవను ప్రారంభించింది. ఇది ప్రస్తుతం ఢిల్లీలో పైలట్ ప్రాజెక్ట్‌గా ప్రారంభమైంది.

ఈ వ్యవస్థ సైబర్ ఆర్థిక నేరాలపై తక్షణమే చర్య తీసుకోవడానికి రూపొందింది. నేషనల్ సైబర్ క్రైమ్ రిపోర్టింగ్ పోర్టల్ లేదా 1930 హెల్ప్‌లైన్ ద్వారా అందిన సైబర్ నేరాల ఫిర్యాదులు FIRలుగా మారుతాయి. ఇది దర్యాప్తు ప్రక్రియను వేగవంతం చేస్తుంది. నేరస్థులను వేగంగా పట్టుకోవడానికి, మోసపూరిత లావాదేవీలను నిలిపివేయడానికి సహాయపడుతుంది. 2021 నుండి 13.36 లక్షల ఫిర్యాదులలో ₹4,386 కోట్లకు పైగా డబ్బులకు రక్షణ లభించింది.

అమలులో సవాళ్లు

ఈ-జీరో ఎఫ్‌ఐఆర్ వ్యవస్థ అనేక ప్రయోజనాలను అందిస్తున్నప్పటికీ, దాని అమలులో కొన్ని సవాళ్లు ఉన్నాయి. ఇంటర్నెట్ అందరికీ అందుబాటు లో లేదు. సర్వర్ లోపాలు, కనెక్టివిటీ సమస్యలు, ప్లాట్‌ఫామ్ అనుకూలత, బలహీనమైన ఇంటర్నెట్ యాక్సెస్ వంటి సాంకేతిక సమస్యలు కూడా వ్యవస్థ సామర్థ్యాన్ని ప్రభావితం చేస్తున్నాయి.

ఈ-ఎఫ్‌ఐఆర్ నమోదు ప్రక్రియలో ఫిర్యాదుదారుడి గుర్తింపు మరియు ప్రామాణికతను ధృవీకరించడం సవాలుగా ఉంటుంది. తప్పుడు లేదా తప్పుదారి పట్టించే నివేదికలు, నిరాధారమైన వాదనలు, ఒకే సంఘటనకు బహుళ ఫిర్యాదులు దాఖలు చేసే ప్రమాదం ఉంది. ఇది అనవసరమైన పోలీసు చర్యలకు, వనరుల వృథాకు దారితీస్తుంది. ఫిర్యాదుదారుడి సంతకం మూడు రోజులలోపు పొందాలనే నిబంధన ఈ ఆందోళనలను తగ్గించడానికి ఉద్దేశించిందే.

జీరో ఎఫ్‌ఐఆర్, ఈ-ఎఫ్‌ఐఆర్ విధానాలపై పోలీసు సిబ్బందికి పూర్తి అవగాహన, శిక్షణ లేకపోవడం అమలులో అస్థిరతలకు దారితీయవచ్చు. అలాగే, బాధితులకు తమ హక్కులు లేదా జీరో ఎఫ్‌ఐఆర్ ప్రక్రియ గురించి పూర్తి అవగాహన లేకపోవడం ఈ నిబంధనను తక్కువగా ఉపయోగించుకోవడానికి దారితీస్తుంది.

ఈ-ఎఫ్‌ఐఆర్‌లు సైబర్ దాడులు, డేటా ఉల్లంఘనలు లేదా అనధికార ప్రాప్యతకు గురయ్యే అవకాశం ఉంది. సరిహద్దుల మీదుగా డేటాను యాక్సెస్ చేసేటప్పుడు చట్టపరమైన, గోప్యతా సమస్యలు తలెత్తవచ్చు.

బలమైన డేటా రక్షణ నిబంధనలు, సైబర్ భద్రతా రక్షణలు అవసరం. జీరో ఎఫ్‌ఐఆర్ ఉన్నప్పటికీ, అధికార పరిధి సరిహద్దుల గురించి వివాదాలు తలెత్తవచ్చు. FIR బదిలీ ప్రక్రియలో జాప్యాలు లేదా తప్పు నిర్వహణ దర్యాప్తులో గందరగోళం లేదా ఆలస్యానికి దారితీస్తుంది.

ఈ-జీరో ఎఫ్‌ఐఆర్ అనేది భారతీయ న్యాయ వ్యవస్థలో డిజిటలైజేషన్ సామర్థ్యం వైపు సానుకూల అడుగు. ఇది ఫిర్యాదులను నమోదు చేయడంలో జాప్యాలను తగ్గించి, తక్షణ చర్యను సులభతరం చేయడం ద్వారా న్యాయ వ్యవస్థ సామర్థ్యాన్ని మరియు ప్రాప్యతను పెంచుతుంది.

ఈ వ్యవస్థ పౌరులకు నేరాలను నివేదించడానికి అధికారం ఇస్తుంది. ఇది వారి భద్రత, శ్రేయస్సు కోసం కీలకమైన తక్షణ దృష్టిని, మద్దతును పొందేలా చేస్తుంది. ప్రజలకు అవగాహన కల్పించడం, పోలీసు సిబ్బందికి శిక్షణ ఇవ్వడం చాలా అవసరం.

విశ్వాసాన్ని పెంచడం ఎలా

నేరాలను సులభంగా నివేదించే అవకాశం పౌరులకు న్యాయంపై నమ్మకాన్ని పెంచుతుంది. నేరాల గురించి మరింత చురుకుగా నివేదించడానికి ప్రోత్సహిస్తుంది. పోలీస్ స్టేషన్లకు వెళ్లడానికి భయపడే లేదా వెనుకడుగు వేసే వారికి ఆన్‌లైన్ ఫిర్యాదు సౌకర్యం భయాన్ని తగ్గిస్తుంది. ముఖ్యంగా సైబర్ ఆర్థిక నేరాల వంటి సమయం-సున్నితమైన కేసులలో నిధుల రికవరీ వంటి అంశాలు ప్రజలలో న్యాయ వ్యవస్థపై నమ్మకాన్ని మరింత పెంచుతాయి.

1. ఈ-జీరో ఎఫ్‌ఐఆర్ ప్రస్తుతం సైబర్ ఆర్థిక నేరాలపై దృష్టి సారించడం, నేషనల్ సైబర్ క్రైమ్ రిపోర్టింగ్ పోర్టల్ తో అనుసంధానించడం, సైబర్ నేరాల దర్యాప్తును వేగవంతం చేస్తుంది. కేంద్ర హోం మంత్రి పేర్కొన్నట్లు, ఈ-జీరో ఎఫ్‌ఐఆర్ అనేది “సైబర్ సురక్షిత భారత్” ను నిర్మించడానికి ఒక ముఖ్యమైన అడుగు.
2. ఇంటర్నెట్ మౌలిక సదుపాయాలను మెరుగుపరచడం, డిజిటల్ అక్షరాస్యతా కార్యక్రమాలు చేపట్టడం అవసరం. సర్వర్ లోపాలు, నెట్‌వర్క్ సమస్యలు, ప్లాట్‌ఫామ్ అనుకూలత వంటి సాంకేతిక అవరోధాలను అధిగమించడానికి బలమైన సాంకేతిక మౌలిక సదుపాయాలు, నిరంతర నిర్వహణ అవసరం.
3. తప్పుడు ఫిర్యాదులను నివారించడానికి ఆధార్/EPIC అనుసంధానం, OTP ధృవీకరణ వంటి పటిష్టమైన గుర్తింపు యంత్రాంగాలు అవసరం.
4. పోలీసులు, ప్రజలు ఇద్దరికీ ఈ కొత్త వ్యవస్థపై నిరంతర శిక్షణ, అవగాహనా కార్యక్రమాలు చేపట్టడం చాలా ముఖ్యం. ఈ-జీరో ఎఫ్‌ఐఆర్ వ్యవస్థ భారతీయ న్యాయ వ్యవస్థను మరింత ఆధునికీకరించడానికి, పౌరులకు సత్వర, పారదర్శకమైన, అందుబాటులో ఉండే న్యాయాన్ని అందించడానికి ఒక కీలకమైన అడుగు.

డా.కట్కూరి శ్రీనివాస్

సైబర్ సెక్యురిటీ, న్యాయ నిపుణులు

9490934520